Pheeew! / Öğğğğğk!

Well, yesterday it finally did its thing. I took lots of photographs, and the smell was strong enough that I ended up with a headache. I read once of someone living in a very cold climate and was growing it as a houseplant (haha) had one pop off inside the house. I can't even imagine it.

Dün olacak nihayet oldu. Çok sayıda fotoğraf çektim, kokusundan başım ağrımaya başladı. Birkaç yıl önce, çok soğuk bir iklimde yaşadığı için salon bitkisi olarak yetiştiren birinin hikaysini okudum...çiçek evin içinde açmış. Düşünemiyorum bile, bu göz yaşartıcı bir kokudur gerçekten.

It's been fully open for two days now; yesterday was bad but it seems it was just revving up, because today it's completely disgusting and the pollen hasn't even dropped yet. The flies are having a party. Here's a short film of the activity.

İki gündür apaçık, dün kötü kokuyordu fakat sanki sadece prova yapıyormuş gibime geliyor çünkü bugün kendini aştı. Umarım komşular şikayet etmez. Sinekler şölen yapıyor resmen. Buyrun bir kısa film:

Today there was a new twist: When I went out, it was making a sound, almost as if something was boiling. I looked in and it was "boiling" - with little carrion beetles. They probably came at night, and have become trapped in the flower; the sound comes when they scrabble up the slippery sides of the inflorescence, then fall back down into the cup. In the picture below you can see them, along with the many stigmas of the individual female flowers. This is the only day that the flower can be pollinated; the pollen would have come on the beetles or flies from another flower in its male stage. Tomorrow, the pistils will no longer be receptive, but the anthers (which appear in the film as a white band) will open and shower the beetles with pollen. Then the walls will cease to be slippery and they will be able to emerge, to pollinate another flower. But of course there won't be one.

Bugün yeni bir gelişme de vardı: Bugün dışarıya çıktığımda hemen hemen birşey kaynıyormuşcaçına bir ses çıkıyordu çiçekten. İçeriye baktım ki sahiden kaynıyordu - küçük leş böcekleriyle. Her halde gece gelmişler. Şimdi çiçeğin içinde yakalanmış, ses ise, kaygan yanlarını tırmanlamaya çalışıp bazına tekrar düştüklerinde geliyor. Aşağıdaki resimde sayısız dişi çiçeklerinin tek pistilleri görülebilir. Sadece bugün tozlaşılabilirdi; pollen, başka bir çiçekten çıkan böcek veya sineklerde gelecekti. Yarın pistiller artık pollen kabul edemeyecek, üst fotoğrafta beyaz bir şerit olarak görünün erkek çiçekler ise polenlerini böceklerin üstüne bırakacak. Ondan sonra çiçeğin duvarları kayganlığını kaybedecek, böcekler çıkıp başka bir çiçeğe gidip tozlaşabilecek. Nafile tabi, bu tür Asya'da yetişiyor!

At last! Nihayet!

So, you all know now to say "at last" in Turkish now. :) The spathe is now starting to flare nicely, and there is a new fly visiting every few minutes, confused. It must be like walking in to an empty room filled with a wonderful bakery smell.

Botanik yanısıra "nihayet" sözcüğünün İngilizcesini de öğrenmiş oldunuz işte. :) Güzel açılmaya başladı artık, birkaç dakikada bir yeni bir sinek gelip, şaşırıyor. Onlar için, güzel bir fırın kokusuyla dolu fakat boş bir odaya girmek gibiymiş her halde.

There are other things happening in the garden as well; some of them even small good but this one doesn't: A nice orange-red honeysuckle is in bloom, only a few this year as it was only planted this spring, but it's a nice hint of things to come. The red/orange honesuckles are all American natives as far as I know, and all are scentless. The reason is that they are not pollinated by bees, which are attracted by scents, but by hummingbirds. Wherever you find naturally-occurring red honeyuckles, you will find hummingbirds as well.

Sonuçta bahçede başka gelişmeler de var, hatta bazıları hoş kokulu bile. Fakat bu değil. Turuncu/kırmızı renkli bir hanımeli de açmış, bu ilkbaharda ekildiği için az açtı fakat gelecek yılların bir önizlemesi hiç olmasa. Bildiğim kadarıyla bütün kırmızı hanımelleri Amerika'dan geliyor ve hepsi kokusuz. Neden mi? Bu çiçekler, kokulardan çekilen arılardan değil, sadece Kuzey ve Güney Amerika'da bulunan arıkuşlarından tozlaşılıyor. Yani bu hanımellerinin doğal olarak yetiştiği bölgelerde mutlaka arıkuşları da bulunur.

Another favorite of mine just opened spectacularly today - the thuggish but beautiful Passiflora caerulea or blue passionflower. The scent of the flowers on their first day is intoxicating and it always leaves me thinking, "there must be a way to get this scent into a drink." I even tried steeping some once but it didn't work... The second day they are scentless. If you want to cut one to float in a bowl, look at the pistils first. If they are pointing down as in these flowers, you will enjoy it for 2 days. The second day, as the anthers open, the pistils fold up to avoid self-pollination. If you cut t at this stage, it will be closed by afternoon.

Çok sevdiğim bir başka çiçek de bugün gösterişli bir açılış yaptı - arsız fakat güzel Passiflora caerulea, yani Çarkıfelek. İlk açtığı günde çiçeklerin kokusu büyüleyici olup, hep "keşke bu kokuyu bir içeceğe aktarmak için bir yöntem olsa" diye düşündürüyor beni... Hatta demlemeyi denedim fakat nafile. İkinci günde kokusu yok. Evde bir tasta yüzdirmek için kesmeyi düşünüyorsanız, birinci günde kesin. Kokusu yanı sıra, üç pistilleri (dişilik organları) fotoğraftaki gibi aşağıya doğru yönelmişse yeni açmış demektir. İkinci günde ise ercik başları polenlerini bırakırken pistiller, aynı çiçekten polen almamak için yukarıya katlanıyorlar. Bu halde keserseniz, akşama kadar bile açık kalmaz.

12:00 May 26 Mayıs - 108 cm!

It is still taking its sweet time, a bit more redolent but still not really active yet. I do get whiffs of it on the air though. The scent, combined with that of the honeysuckle that grows all over the railings, is...interesting. Sort of like waltzing with the grande dame at a living dead ball.

Hala hiç acele etmiyor, biraz daha kokulu fakat gerçek anlamla aktif hale daha gelmemiş. Havada kokusunu arada bir alıyorum ama. Korkuluklara sarılmış hanımelinin kokusuyla karışımın...ilginç olduğunu diyebilirim. Bir zombiler balosunda bol parfüm sıkmış bir hatunla vals oynamak gibi...

Well...maybe not just yet! Henüz olmadı...

I thought for sure it would open this morning; the occasional fly was showing interest, but it's just growing - 106 cm at 5:00 this evening. The spathe has begun to flare more now.

Bugün açılacağından emindim de...arada bir tek tük sinek biraz ilgi gösteriyor fakat hala yükseliyor - saat 17:00'den itibaren 106 cm. Fakat etrafini saran yaprağın ucu, artık daha çok genişlemeye başlamış.

Tomorrow Morning! Yarın Sabah!

This is the plant as of Sunday, May 24. It is already starting to smell slightly, so tomorrow morning things will be pretty stinky around here....

Pazar 24 Mayıs'taki hali. Şimdiden bile biraz kokmaya başladı, demek ki yarın sabah buralar biraz çekilmez olacak...!

Won't be long now (again!) - (Tekrar) az kaldı)

I originally thought I'd take a photo every day as this bud rose and developed but it seemed like a bit of overkill. So here is it's progress as of this morning. I fıgure tomorrow or the next day...

Önce bu tomurcuk yükselip gelişirken her gün bir fotoğraf çekmeyi düşünüyordum fakat sonra aşırıya kaçmayayım dedim. Buyrun bu sabahki hali! Yarın veya öbür gün galiba...

For those wondering what the plant itself looks like, here is how it looked last October. Botanically this is a single leaf; it emerges all at once, folded up, then spreads out like an umbrella. I should have taken a picture then actually, it's amazing to watch. The stem is firm but is not woody at all; the mottling on the stem seem to make it appear woody and less appetizing to whatever animals could eat it. Not a mammal though; it is in the Arum family and has calcium oxylate crystals that would cause serious irritation.

Bitkisinin nasıl birşey olduğunu merak edenler için, geçen Ekim ayından iki resim ekliyorum. Botanik açısından bu tek bir yaprak sayılır, katlanmış bir halde bir bütün olarak çıkıp, şemsiye gibi açılıyor. Keşke o zamanda bir fotoğraf çekseydim aslında, o süreç çok ilginç. Sapı sert olsa da hiç odunsu değil; pürüzler ve şekilleriyle onu yiyebilen hayvanlara pek iştah açıcı gibi gelmiyor her halde. Memeli hayvanlar zaten yiyemez, Araceae (Yılanyastığıgiller) ailesinin bütün mensupları gibi dokularında mevcut olan Kalsiyum oksilat kristalleri, ciddi bir tahrişe yol açardı.

Getting behind on a garden blog is really not a good thing to do, especiall this time of year when everything is taking off. Normally it would be better to take one subject and treat it well. But instead, I dumped a bunch of photos onto the page and I'm going to address them in the order that they appear. That way I don't have to deal with all the "div" tags that pop up!

So the flower that is drawing people into the garden right now is one of those "Plants That Are Not Grown In Turkey," for whatever strange reason - Nicotiana alata or Jasmine tobacco. The garden centers in the US usually sell lots of small Nicotianas as bedding plants in various colors, but if you want fragrance, forget those and grow this one. Thought the seed is tiny, it develops amazingly quickly and is very easy to raise. It's usually offered as an annual, but if you are lucky enough live in a mild climate it will survive the winter and truly outdo itself the next year. Two years ago I watched one slowly rise from its already large rosette to around four feet, and branch out like a Christmas tree. During the height of its bloom, it produced a good 200 flowers at a time and the entire garden was redolent. I'm particularly fortunate in my present digs because the garden faces south and is backed with a high wall. This means that the south evening breeze carries the fragrance straight into the garden where it builds up and wafts up to the street; I smell the Nicotianas as I come in the gate. They aren't much to look at during the daytime I'm afraid, the flowers droop a little but by early evening they are opening up, and even before it gets dark, they begin pumping out the fragrance. It's a plant I'll never be without again if I can help it. It's especially impressive at late dusk, when the flowers seem to jump out at you.

Another Nicotiana I love is N. mutabilis. It's not fragrant but the medium-sized, black-ringed flowers have an amazing characteristic - they open white, fade to pink the second day, and dark pink on the third day before dropping. It's also a plant I'm sort of "proud" of because as far as I know, I was the one who got it into the horticultural trade. I saw it growing in pots in the University of Washington greenhouse, where it was being used in Nicotiana genetics experiments. I begged a little seed, grew it in my garden - where it proved to be an incredible hulk of a plant - and gave seed to my friend the late Stephen Antonow. He sent it to a nursery in England, and now you can find it by Googling it. All I really was, was a "vector," a plant I have more of a right to be proud of is the cross I made between it and N. alata above. It's always a bit of chance with crosses. What I wanted was a little better-behaved (read: less overbearing and floppy) plant with the same color-changing characteristics and fragrance as well. I got very lucky - the plant was well-behaved, the flowers showed hybrid vigor, color change and fragrance to boot, though not quite as powerful as N. alata. It is hardier than N. mutabilis as well; my old neighbor is still growing it 10 years later. And I'm not...but I did get some N. mutabilis seed and will make the cross again this summer if my seedlings make it!

Speaking of fragrance...if you are going to grow a plant to draw people into the garden, shouldn't you grow one to get rid of them as well? One of my favorite plants in the world is about to bloom, and I'm not looking forward to the neighbors' reactions when it does (well actually, I am, just a bit): Amorphophallus rivieri. A member of the Arum family which includes calla lilies and philodendrons, A. rivieri is a hulk of a plant that sends up what is technically a single leaf but looks like a small palm tree with a beautifully mottled trunk. But the real fun begins when it blooms - it is fly pollinated, and we all know what flies like. So does Amorphophallus, and the various species in the genus have flowers to suit the tastes of just about every dung/carrion/rotten fish loving insect. The flower bud rises slowly from the giant corm, then as it prepares to bloom, the growth rate increases dramatically; mine is growing over an inch a day now. It finally bursts open like an enormous calla lily gone horribly wrong, and emits an odor that will make your neighbors think you collect roadkill for a hobby. Mine is just a small one - the corm is probably about a foot in diameter now - so the flower won't be more than about a meter or so high, but larger plants can send up an inflorescence 8 or more feet tall, and the corm can weigh 30 pounds or more. A close relative of A. rivieri, also known as A. konjac, is Amorphophallus titanum, famous as the largest inflorescence in the world. A. rivieri can reach 8 feet but it's largely stem; A. titanum's enormous inflorescence is born on a stem only a foot or so in length; the rest is composed of its spathe and towering spadix which is the source of all the fun: it smells like rotten fish/urine, which is just what small carrion beetles love. A. titanum is not a plant that the average person can grow as a houseplant; the leaf alone grows up to 15 feet or so, is enormous, and it is not at all cold hardy. A blooming-size corm is also enormous. A. rivieri on the other hand is fairly easy as long as you can provide the heat it needs to prosper. In cool-summer areas it may survive the winter but emerging late, it won't have the time to put on size before frost, and will decline over time. Still I've seen it grow on for years as a foliage plant.

The mere mention of "comfrey" is enough to make many gardeners nervous, and having watched a friend's garden turn into a sea of comfrey, I can't blame them. Common comfrey (Symphytum officinalis) is not a plant to grow if you are going to be lazy - you have to make sure and cut off the flowers before they set seed, otherwise you will have it everywhere. We have Symphytum orientale here in Istanbul (pictures a couple of posts back); and it's not overly invasive, and pleasant enough with its snow-white flowers on multi-branched stems. But for me the real star of the genus is Symphytum caucasicum, or Georgian blue comfrey. It has more or less the same habit as white comfrey, but its flowers are a beautiful sky blue. Here you can see them opening, with the typical backward spiral inflorescence that is the dead giveaway for members of the borage family. I've never had it set seed; evidently it needs cross pollination to do so. It is so similar in shape to white comfrey that I wonder if they will cross-pollinate, but perhaps it's bets to leave well enough alone and enjoy my well-behaved plant the way it is.

Another favorite of mine that's blooming now is Lychnis coronaria, sometimes known in the US as Mullein Pink because of its hairy leaves. It's also seeminly unknown here, but people rightfully go nuts over it. You could hardly ask for a more undemanding plant; it is drought tolerant, doesn't require overly rich soil, and self seeds without being weedy. Though the plants set a lot of seed, I generally get only a few plants around each mother plant. The blooms are such an intense magenta that it's almost difficult to focus on them. What's fascinating to me is that the camera seems to be "overloaded" by its intensity as well; this picture is in focus but the flowers are blurry, like they've been colored by a kid who doesn't stay within the lines. Here you see it against a backdrop of Stachys byzantina (lamb's ears), the color of the leaves are so similar that it almost looks like the lamb's ears are producing those blooms. The flowers of the latter are not nearly so showy and usually end up falling over, and I cut them off as soon as they do, but let them grow up to that point because I like their form. There is a white version but I sort of wonder "why bother?" There are other species of Lychnis as well and some of them are quite beautiful. One of my favorites is another variety of this one, Lychnis coronaria occulata; it's similar but with bicolor flowers.

I'll finish up with an iris - an old hybrid called "Salonique." It's a bit ironic that this one is blooming now. Two years ago I had several rhizomes of tall bearded iris brought by a friend; the soil in my last garden was miserable and they were uprooted several times by martens, who love to dig where I have dug. They are growing beautifully now but have yet to bloom; next year for sure. Salonique on the other hand I bought early this spring; it was a forlorn rhizome, dried out in a plastic bag in the bulb section of Bauhaus. But it had two growing points and was fat, and it prooved to be a trooper. The stalk is a little puny and it will do a much better job next year, but it encourages me in my "mission" to promote tall bearded iris here. Why? Because several people have seen it in bloom now, and not a single one has recognized it as being a brother to the purple "graveyard lilies" that fill Istanbul's cemeteries (see previous post). One even asked me if it was some sort of a tulip. There is hope.

Bir bahçe blogunda geri kalmak hiç iyi bir fikir değil hele hele her şey çok hızlı gelişmekte olan Mayıs’ta! Normalde bir konu ele alıp iyi irdelemeyi yeğlerdim (kimi kandırıyorum ya) fakat bu kez tam tersine bir sürü fotoğrafı sayfaya döküp önüme çıktığı sırayla ele alacağım.

Peki bu aralarda insanları bahçeme çeken çiçek, nedense “Türkiye’de Yetiştirilmeyen” sıfatıyla tanımladığım bitkilerdendir: “Yasemin tütünü” olarak da bilinen Nicotiana alata. Amerika’daki bahçe merkezleri çok sayıda küçük ve rengarenk küçük cinslerinden satıyorlar fakat istediğiniz, koku ise, onları unut ve bunu yetiştirin. Tohumları çok kolay sipariş edilir (ben de sevinerek paylaşırım), tohumları çok minik olmasına rağmen son derece kolay yetiştirilir ve inanılmaz bir hızla gelişiyor. Genelde tek yıllık bitki olarak satışa sunulsa da mülayim iklimlerde çok yıllık oluyor. İkinci yılı inanılmaz bir performans yapıyor, birkaç yıl önce bir bitkisi ilkbahar yaklaşırken yavaş yavaş bir buçuk metrelik bir Noel ağacı gibi yükselip, açınca bütün bahçeyi kokusuyla doldurdu. Gündüz çiçekleri pek gösterişli değil fakat akşamüstünde açılıp mis kokusunu havaya dökmeye başlıyor.

Çok sevdiğim başka bir Nicotiana türü, N. mutabilis’tir. Kokulu değil fakat orta boylu siyah halkalı çiçeklerinin şaşırtıcı bir özelliği var: beyaz açılıp ikinci günde uçuk pembe rengine soluyor, üçüncü günde koyu pembe döndükten sonra düşüyorlar. Sürekli yeni çiçekler açtığı için üç aşaması her zaman mevcut. Bu arada bu bitkiyi ticarete dolaylı bir şekilde tanıştıran benim; yıllarca önce bir üst lisans botanik öğrencesinin Nicotiana cinsinin genetik araştırmasını yapmakta olup yetiştirdiği Washington Üniversitesinde gördüm. Biraz tohum için yalvardım, yetiştirdim. Bitki çok gür bir şey çıktı, sonra tohumundan rahmetli arkadaşım Stephen Antonow’ya verdim. O da İngiltere’de bir fidanlıkla paylaştı…ve şimdi bir Google arayışı çok sayıda fotoğraf ortaya çıkar. Fakat saha gurur hissettiğim bir bitki var – N. mutabilis ile N. alata melezi. Hybrid yapmak bir şans eseri oluyor, tam ne çıkacağını bilmek imkansız. Amacım, biraz daha uslu, N. mutabilis’in renk değişme özelliğini koruyup fakat kokulu olan bir çiçek oluşturmaktı. Tamamen şanslı oldum, ortaya çıkan bitki hem usluydu, çiçekleri üç renkli ve kokulu olması bir yana, çiçekleri ise N. alata’nınkinden de büyük çıktı. Hem de N. mutabilis’ten daha dayanıklı, Seattle’da bir eski komşum o orijinal bitkiden on yıl önce verdiğim bir parçasını halen yetiştiriyor! Fakat ben yetiştirmiyorum…bu yıl N. mutabilis tohumunu sipariş ettim ve eğer inşallah iyi yetişirse, aynı melezi yapıp ekerim. (Fakat kim bilir, belki bu kez kokusuz küçük beyaz çiçekli olarak çıkar!)

Kokudan söz etmişken…insanları bahçenize çekecek bir çiçek yetiştirecekseniz, insanları bahçeden kovmak için bir şeyi de yetiştirmemeli mi? Dünyada en sevdiğim bitkilerden bir tanesi açmak üzere ve açılınca komşularımın tepkilerini görmek için fazla sabırsızlanmıyorum (e, belki biraz da…!): Amorphophallus rivieri. Çok bilinen bitkileri içeren Yılanyastığıgillere ait olan bu bitkinin çiçekleri, sineklerden tozlaşılır. Ve sineklerin nelerden hoşlandığını hepimiz biliyoruz zaten. Amorphophallus da biliyor ve bu cinsin değişik türleri, düşünülebilen her türlü bok/leş/çürük balık v.s. kokulu çiçekler açıyor. Bir türü de hoş kokulu, ailenin yüz karası her halde… Çiçek, kocaman bir yumruktan yavaş yavaş yükselir, açmak üzereyken büyümesi bir hayli artıyor. Benimki son üç gün boyunca her gün 5 civarında santim büyüyor. Ve bir gün yoldan korkunç bir şekilde çıkan bir dev zambak gibi açılıp, öyle bir koku saçıyor ki bütün komşularınız hobi olarak ölü hayvanlar koleksiyonu yaptığınızı zannedecekler. Koku sadece bir buçuk gün sürürken çiçeği yaklaşık bir hafta duruyor. Sonra botanik olarak tek yaprak sayılan fakat rengarenk gövdeli bir palmiyeye benzeyen yaprağı çıkıp yaz boyunca duruyor. Fotoğraflardaki örnek hala küçük ve çiçeği büyük ihtimalle bir metre aşmaz – yumruğu en fazla 40 cm genişliğinde - fakat daha büyük bitkiler 3 metreye yükselebilir. Yakın bir akrabası, dünyada en büyük çiçek durumu olan Amorphophallus titanum da 3 metreye ulaşıyor fakat A. rivieri’nin çiçek durumu çoğunlukla saptan oluşurken A. titanum’un sapı sadece 30 cm civarında, gerisi dev spadix’ten oluşuyor. (Spadix, çiçeğinin ortasından çıkın kısmın adıdır.) A. titanumu ev bitkisi olarak yetiştirmek, hemen hemen imkansız çünkü yaprağı 5 metreden fazla yükseliyor ve çiçek açabilecek kadar büyük bir yumruk, 60 kilodan fazla oluyor! Ancak A. rivieri çok kolay, yazları sıcak olması kaydıyla çok güzel gelişir. Çiçek açmasa bile yaprağı çok güzeldir.

Eşekkulağının Avrupa’da en çok bilinen türü (Symphytum officinalis), o kadar arzız bir bitkidir ki çok bahçıvan, bahçelerine asla sokmaz. Hak da veriyorum çünkü Seattle'da ona dikkat emeyen bir arkadaşımın bahçesini bir eşekkulağı denizine döndürdüğüne şahit oldum! Türkiye’deki beyaz çiçekli türü (Symphytum orientale), hodan gibi tohumlarını bahçeye serper fakat aşırı “istilacı” bir bitki değil. Fakat cinsin en uslu ve bence en güzel temsilcisi, Gürcistan’dan gelen mavi eşekkulağıdır (Syphytum caucasicum). Hodangiller’e ait olduğunu ele veren ters sarmallı çiçek durumu, bu fotoğrafta son derece belirgin. Hiçbir zaman tohum üretmedi, üretebilmesi için belki başka bir bitki gerekebilir. Kökünden sap sayısı her yıl artsa da hiç yayılmaz. Form açısından beyaz eşekkulağına çok benzediğine göre acaba melezi olur mu diye düşünüyorum fakat belki doğayla karışmayıp, güzel ve uslu bitkimin tadına çıkarmak daha iyi olur!

Şu anda çiçek açmaya başlayan başka bir gözde, Lychnis coronaria’dur. Amerika’da tüylü yapraklarından dolayı “Mullein Pink” (sığırkuyruğu karanfili) olarak bilinen Lychnis, Türkiye’de adeta bilinmiyor fakat gören arkadaşlarım haklı olarak ona bayılıyor. Daha kolay bir bitki de bulunamaz, sıcaklığa dayanıklı, çok iyi toprağa ihtiyacı yok, ve kendiliğinden tohumdan çıksa da hiç arsız değil, bol tohum üretse de, ana bitkinin etrafında her yıl sadece birkaç küçük bitki buluyorum. Çiçekleri öyle yoğun bir “Çingene pembesi” ki, göz onlara zar zor odaklanır. Fotoğraf makinesinin de aynı zorluk çektiğini, çok ilginç buldum – bu fotoğraftaki diğer nesneler son derece netken, Lychnis’in çiçekleri flu çıktı. Burada İngilizcede “Kuzu Kulağı” dediğimiz Stachys byzantina’nın yapraklarının önünde çok güzel belirliyor. Beyaz çiçekli bir cinsi var da, çok ilgimi çekmiyor. Fakat Lychnis coronaria occulata’nın çift renkli çiçekler hakikaten güzeldir.

Bir susenle bitireyim. Fotoğraftaki, “Salonique” (Selânik) adlı eski bir cinstir. Aslında bunun bu yıl çiçek açmış olması biraz alaycıdır çünkü iki yıl önce, ABD’den altı değişik cins getirttim fakat eski bahçemin toprağı berbat olması yanı sıra sansarlar ektiğim bıkıncaya kadar ektiğim her şeyi iki üç kez kazıyorlardı. Bu yıl çok güzel gelişiyor fakat çiçek yok, gelecek yıl her halde. Ama Salonique’i, bu yıl Bauhaus’ta zavallı, kurumuş bir kök olarak aldım, ve aynı yıl çiçek açmaz mı?! Gerçi biraz ciliz açtı, gelecek yıl bunun iki katına yükselir. Yine de “gizli misyonum” açısından cesaret vericidir! Neden mi? Bahçeme gelip bu çiçeği gören arkadaşlarımdan hiç biri, İstanbul’un kabristanlarını dolduran “mezarlık zambağının” bir kardeşi olduğunu tahmin etmedi. hatta birisi, “bu bir lale cinsi mi” diye sordu. Yani uzun susenlerin Türkiye’de popüler olması için umut var demektir!

Turkey's Iris Dilemma! - Türkiye'nin Susen İkilemi!

We tend to speak of seasons as if there are four of them, neatly defined. But though we use the words, I suspect most gardeners are not fooled; they see the year more in terms of what's coming up, what's about to bloom, what's past, what's yet to come. So we know that what we call "spring" is actually made of several waves of blooms...first the winter cyclamens...then crocus...Germanium sanguineum and fritillarias, followed closely by the immense and overflowing borage, which is where we are now in Istanbul. In just about the middle of this wave comes the next - the purple blooms of Iris germanica. I'd originally intended this article to be a fairly short, "anthropology of gardning" type post, on a phenomenon which I found interesting. But writing about the subject in Turkish insinuated a mission, to promote tall bearded iris here or at least create a bit of awareness. So don't be upset that the Turkish part of this post is about three times as long as the English part; it has information on planting and cultivation of tall (and medium and short) bearded iris that any English speaker can locate with a quick Google search.

I'm not often surprised by what ornamentals people grow here, but frequently am surprised by what they don't grow. Some plants that are popular in the west but "AWOL" here can be explained by the fact that they are wild here and seen as weeds, in the same way that the English love goldenrods but it's a rare American gardener that would let one into the border! We (well...some of us) love Dracunculus despite its foul odor but in Turkey it's considered not only useless but even a bringer of misfortune by some. In a country where gardening tends to focus on food production and ornamentals are a pleasant "extra," the absence of esoteric plants like Arisaemas, or things that don't provide a good punch of color in the limited growing space available, is no mystery. But other "almost-unknowns" are a bit harder to explain. Why, for example, does nobody know about Nicotianas here? They seem to be so well suited for local taste - a variety of colors, free blooming, troublefree and fragrant to boot. Yet I've never seen a Nicotiana of any kind in among the seas of bedding plants in Eminönü or anywhere else. Chalk it up to marketing I guess.

But sometimes culture plays a big role as well. One plant I practically grew up with, and which thrives beautifully in many, many parts of Turkey, is tall bearded iris. I still remember walking down the long row of them in my mother's garden in Iowa, marveling at their colors and fragrances. The blues and purples were delicious, the yellows tended to smell a bit funky... Compared by one late Seattle garden gardener to "ladies' lingerie on a telephone pole," tall bearded iris seem to have everything that people here love: beauty, fragrance, and a million colors to choose from; their only drawbacks are that their season is short and they take some space. Still, who can resist?

But search as you might, in Turkey you will likely find only one: the straight purple species form of Iris germanica, some darker some a little lighter, an occasional white one, but none of the thousands of hybrids. Why not? The answer, I think, lies in where you do see the plant: cemeteries.

After the grand mosques and the banks of the Bosphorus, cemeteries are arguably some of the most beautiful places in Istanbul. They are cool, green, quiet, with (if you find an old one), exquisitely carved gravestones bearing fine Arabic/Persian/Ottoman Turkish calligraphy, delicate tree-of-life designs. The calligraphy frequently consists of quatrains, often sad, telling of the woes, loves, or regrets of the person in question, and often with an admonition to the reader to live a good life in the service of God. This one, in Anadoluhisarı Cemetery, implores the faithful who visit to read a fatiha for its occupant, a still-chaste girl who died at the age of only twenty-two. Unfortunately, because few people today can read the old script the plea will go unheeded. In the Turkish cemeteries in Greece this custom continues and graves have two stones, one in the old script and one in Latin script.

A visitor passing through cemeteries such as the one at Eyüp, on the way to the Pierre Loti cafe, will notice that cemeteries are full of something else as well: Purple iris. Everywhere. Tall, a little less tall, big blooms, lightly smaller blooms...but all purple, all I. germanica. An old Ottoman cemetery full of exquisite old grave stones and clumps of blooming iris is a truly beautiful sight. Unfortunately so identified are they with graveyards that although the "official" Turkish word for iris is "susen," the more common name is "Mezarlık zambağı" (graveyard lily), and thus many are reluctant to grow them in their yards. Cemeteries are also full of roses and hollyhocks but nobody seems to have any trouble with those. Still, they seem to be an afterthought - they entered the cemeteries from gardens; if iris enter a gardenm they enter from cemeteries.

At the garden centers in the fall, an occasional bagged specimen does show up. Two years ago I found a yellow one; the rhizomes were completely dried up and useless. Last year I found a single packet with "Salonique," an nice old warhorse with purple falls and white standards. But I've never seen one in a garden (or even a graveyard!), let alone things like Japanese or Siberians. The same is true in Greece, though interest in some of the hybrids is beginning to catch on here and there.

There is another iris, or group of iris, that is not cultivated but associated with good things - Iris stenopylla, Iris persica, Iris galatica, Iris caucasica and Iris pseudocaucasica. Because they bloom in late March and coincide with spring equinox and the Persian new year, Nowruz (Nevruz in Turkish and Kurdish), they are called "Nevruz gülü," or "Nevruz flower."

Bu yaziya aslında aylarca önce başladım fakat gerekli resimler olmadığı için erteledim. Dün işte ilk susenleri gördüm, ve kendim bahçemde de sihir gibi durup dururken her tarafta tomurcukları çıkmaya başladığını gördüm!

Bazen beni en çok şaşırtan şey, Türkiye'de yetiştirilen süs bitkileri değil, yetiştirilmeyen bitkiler oluyor. Batıda popüler olan bazı bitkilerin buradaki "firar" statüsü, bu coğrafyada yabani olduğuyla açıklanabilir, nasıl İngilizler Solidago'ları çok seviyor fakat çoğu Amerikalı bahçeciler bahçelerine hayatta sokmaz! Bizim bahçelerimizde pis kokusuna rağmen egzotik görünen yılan yastığına bayılıyorlar, burada hayırsız, hatta uğursuz bir bitki sayılır bile. Arisaema'lar gibi "ezoterik" bitkiler, ve balkonların kısıtlı alanında kapladığı yere göre yetersiz renk veya ilgi sunan bitkilerin eksikliği hiç esrarengiz sayılamaz. Yine de, diğer "hemen hemen bilinmeyenler," daha zor açıklanır. Mesela, Nicotiana'lar ("Yasemin tütünü, çiçekli tütün") neden satılmiyor? Rengarenk mis kokulu çiçeklerini açan, bakılması kolay olan Nicotiana'lar, bence tam Türklerin zevkine göre! (Ve de bahçemi ziyaret edenlerin tepkileri, bu izlenimimi doğruluyor!) Fakat ne Eminönü'nde ne de başka herhangi bir bahçe merkezinde görmedim.

Fakat bazen kültürün de bir rol oynadığının kanıdındayım. Türkiye'nin hemen hemen dört köşesinde, adete beraber büyüdüğüm bir bitki, susen çiçekleridir, veya İngilizcesini birebir çevirirsem, "uzun boylu sakallı susenler" (Tall Bearded Iris) "Sakallı," çünkü aşağı yapraklarının ortasında "sakal" diye anılan tüylü bir kısım var. Ben küçükken tüylü bir tırtıla benzetiyordum. "Sakalsız" grupları da var. Çocukluğumdan en güzel hatırarımdan biri, annemin bahçesindeki yaklaşık elli değişik iris cinslerin çiçeklerine hayranlıkta bakıp, bir bir kokladığımır. Mavi ve mor renkli olanlar müthiş güzel kokuyorlardı, sarıya çalanlar biraz pis...Mart ayı ve kedileri düşünün yani... Rahmetli bir Seattle'lı bahçehastasının onları "elektrik direğinde kadın iç çamaşırı" olarak nitelendirdiği uzun susenlerin, Türkiyenin bahçelerine uygun olan çok özelliği var aslında: güzellik, koku, susuzluğa inanılmaz dayanıklık ve saf bir kırmızı hariç neredeyse sonsuz bir renk yelpazesi. Tek kötü tarafları bence, kısa mevsimleridir. (Bu fotoğraf için Kanada Susen Derneği'ne çok teşekkür ederim!)

Fakat Türkiye'de ne kadar ararsaniz arayın bu binlerce renkleri bulmazsanız, sadece bazıları daha soluk bazıları daha koyu olan saf mor renkli Iris germanica bulursunuz. Arada bir beyazı da çıkıyor fakat binlerce rengarenk cinsleri görünmez. Peki neden?

Bence bu sorunun cevabı, bu bitkinin bulunduğu yerdir: mezarlıklar. Zarif Arapça/Farsça/Osmanlıca hattı ve nazık hayat ağaclarılya süslenen mezar taşlarıyla İstanbul'un serin, yeşil, sessiz mezarlıkları, görkemli camileri ile Boğaz'ın kıyılardan sonra kuşkusuz bu şehrin en güzel yerlerindendir. Yukaridaki mezartaşında mesela "mümin za'irlerden," yirmi yaşında "şu hakk-ı rû siyah nişimengahı" olan bir kız için bir fatiha okmasını rica ediyor fakat ne yazık ki bu ricasını çoğumuz artık okuyamıyoruz. Ben de zar zor... Batı Trakya Türkleri bu mani geleneği hala sürdürüyor, mezarlarda genelde biri Osmanlıca biri Latince harflerinde yazılan iki mezartaşında bulunuyor.

Pierre Loti'ye Mayıs ayında gidenler, kafeye giderken geçtikleri mezarlığının başka birşey ile de dolu olduğunu kesinlikle farkına varacak: Susenler. Her tarafta. Uzun, biraz daha az uzun, büyük, orta boylu çiçeklerle...fakat hepsi mor, hepsi Iris germanica. Bu çiçek, sanki mezarlıklarla o kadar çok tanımlanıyor ki, insanlar onu bahçelerine sokmak istemezler. Kapı komşumuz olun Yunanistan'da da aynı durum var. Güller ve gülhatmiler de çok var mezarlıklarda fakat kimse bu çiçeklere karşı önyargılı değilmiş meğerse...fakat her halde güller bahçelerden mezarlıklara girmişken, mezarlık zambakları mezarlıklardan (nadiren) bahçelere girer. (Ya da girmez...eski bahçeme ektiğimde bir komşu bana "ah onları ekme, mezarlık çiçeğidir o!" dedi, oradan bulduğumu dediğimde "günah!" bile dedi. Başka bir arkadaş, o mor rengini ne kadar "soğuk" bulduğunu ifade etti.)

Zaman zaman diğer renklerinin bir iki örneği, sonbaharda bahçe merkezlerinde poşetlerde bulunur, maalesef genelde yanlış mevsimde. İki yıl önce kökleri tamanen kurumuş, ölü sarı bir cins buldum, geçen sene üst yaprakları beyaz alt yaprakları mor olan, "Salonique" adlı klasik bir tane de buldum. Fakat herhangi bir bahçede (veya mezarlıkta bile!) görmedim, Japon veya Sibirya susenlerini bırakın...

Önceki yazıların aksine, "uzun susenler" bu blogu okuyan batılıların çoğuna çok yaygın bir bitki olduğu için bu yazının çoğu Türk okuyuculara yönelik olacak. Susenlerin mevsimi kısa olmasına rağmen erken ve geç açan cinsleri kullanirken, siyahtan beyaza, mordan uçuk maviye, çift renkli çiçeklerinin tadını bir aydan fazla çıkarabiliriz. Hatta son on-onbeş yılda "tekralayan" yani bir kezden fazla açan susenler de çıktı. Artık bu güzel bitkiler mezarlıklardan bahçelerimize girmeli.

Denemek isteyenler için, İngiltere'de susenler satan çok şirket var. Binden fazla cins satan Seagate Irises iyi bir örnektir. "Uzun boylu sakallı susener" yanısıra orta ve kısa sakallı susenler, Sibirya susenleri ile Türkiye'nin mezarlıklarında fışkıran I. germanica'yı bile satıyorlar. Schreiner's Iris ise, ABD'de en bilinen şirketlerden biri. Oradan sipariş etmek biraz daha zor tabii fakat bakmaya değer.

Nasıl yetiştirilir?

"Yere göm, unut" desem belk abartmış olurum fakat susenler, genelde sorunsuz bitkilerdir. Fazla gübre gerektirmiyorlar, kuraklığa da çok dayanıklı. Yine de birkaç şey bilirseniz bitkiklerin çok daha sağlam yetişip, bol büyük çiçekler açmalarını sağlayabilirsiniz

Susenlerin kalın "kökleri", aslında bir "köksap"tır, yani yeraltında veya yerle paralel olarak uzanan bir gövde. Sağlam bir susenin köksapı, ağaç dalları gibi her yıl iki üç yeni yöne uzanmaya başladığı için birkaç yıl içinde yoğun bir köksap kitlesi oluşturur, dolayısıyla arada bir bölünmesi gerekiyor. Sakallı susenler, Eylül'de bölünür, o yüzden aynı ayda satılıyor. Genelde yıl boyunca siparişler kabul eden şirketler, köksaplarını Eylül'de gönderiyorlar.

Susenler çok dayanıklı olmasına rağmen birkaç şeye dikkat ederseniz çok daha iyi gelişecekler. Ekileceği toprağı derin kazıyın, derin kısmına birkaç cm yanmış hayvan gübresi iyi karıştırın. Toprak fazla killiyse suyun göllenmemesini sağlamak için biraz da kum katın. Tavuk gübresi gibi çok yüksek azot oranı olan gübrelerden kaçınılmalı. Önemli olan, kökleri kolay geçecek, bol organik maddeli bir toprak oluşturmaktır.

Sakallı susenlerin köksapları gelince, asıl kökleri aşağıya uzanancak, köksapın sadece yarısı yeraltında olacak bir şekilde ekeriz. Herhangi bir şüpheniz varsa, bir mezarlığa gidip orada yetişen susenlerin köksaplarının konumuna bakın. Genelde yaprakları kesilmiş hale geliyorlar fakat uzunsa (veya kendi bitkilerimizi bölüp ektiğimiz zaman) rüzgar oynatmaması için yaprakları 15-20 cm'a kadar keseriz. İlk ektiğinizde köklerin gelişmesini sağlamak için sularına iyi bakın fakat amaç bataklık yaratmak değil, sadece toprağın tamamen kurumamaktır. Bitkiler büyümeye başlayınca artık sadece çok kuraklık zamanlarında sulamamız gerekecek. İlk sene çiçek açmayabilir fakat sonraki yıllarda sabrınızın karşılığını mutlaka verirler!

Birkaç yıl içinde köksapları birbirinin üzerine uzanacaklar, bu hale gelince bölmemiz lazım. Yukarıda belirttiğim gibi bunu Eylül ayında yaparız. Bu yılın ve isterseniz bir önceki yılın köksapınızı alırız, geri kalan köksapları sökeriz. Bu işlemi, belki tükenmiş olan toprağa yeni gübre katmak için bir fırsat olarak da değerlendirebiliriz.

Biraz ıslak veya hiç olmasa tamamen kurumamayı sağlayabildiğiniz bir yer varsa Sibirya susenleri de mutlaka denemeniz lazım. Sakallı susenlere göre hem çiçekleri hem de yaprakları daha zarif olan Sibirya susenleri, gerçekten güzel bitkilerdir. Renk yelpazesi, sakallı susenlerinki kadar geniş olmasa da, çok cinsi var, eski bahçemde en sevdiğim cinsleri, "Caeser's Brother" ile "Fourfold White" idi.

Sorunlar

Kalın köksaplı susenlerin ciddi haşeri, susen kurdu. Susenlerin köklerine girip bütün bitkiyi öldürebilen kurt, küçük bir gece kelebeğinin larvasıdır. ABD'nin doğu eyaletlerine ciddi bir sorun halinde gelen susen kurdu, Seattle'da hiç görmedim, belki ıslak kışlarımız ona göre değilmiş. İnşallah buranın ıslak kışlarının aynı etkisi olur, fakat yapraklarında kahve renkli çizgiler görünmeye başlarsa, veya önce sağlam, bol çiçek açan bitkiler bir sonraki yıl zayıflarsa, köklerine bakmaya değer. Susen kurdu, 3-4.5 cm'lık, yanları benekli pembemsi bir tırtıldır. Hemen görmeyebilirseniz, çürük kısımlar için dikkat edin, bir delik görürseniz kurt da olabilir. Köksapı, %10 çamaşır suyuyla dolu bir kovaya atıp bekleyin, kurt içindeyse çıkar. Sonra çürük kısımları kesin, yeniden ekmeden önce mantar önlemek için biraz kükürt de sürüp bir iki saat havada bekletin.

Salyangoz ve sümüklü böcekler, genelde bitkileri öldürmeyecek fakat yeni çıkan çiçekleri çok seviyorlar, bazen de yapraklarını bile yiyor. Onları tamamen yok etmek hemen hemen imkansız fakat nüfuslarını azaltmak için birkaç yöntem var. En önemlisi, kuru havada saklanabileceği yerleri yok edin. Başka bir yöntem, plastik bir kabına 4 cm bira dökün, biraz kazıp kabın ucunu toprağa denk getirin. Mayalanan şeyleri çok cazip bulan sümüklü böcekler gece gelip içmeye başlarlar...sarhoş olup biraya düşüp boğuluyorlar. Her gün değiştirmeyi sakın unutmayın, 3-4 gün boyunca çürüyen salyangozların kokusu ne diğer salyangozlar, ne de sizi cezbeder! Salyangoz ilaçları da var, ancak Türkiye'de bulunan bütün markalar, evcil hayvanlar ile kuşlara zararlı olan metaldehid içeriyorlar. Maalesef köpekler, bu ilacın kokusunu çok seviyorlar, bahçeye giren köpeğiniz varsa mutlaka kullanmayın. Burada satılan bir marka, küçük mavi granül halinde. Mavi rengi, kuşlara çok cazip gelmiyor. Bir de açığa atmak yerine kuşların görmeyeceği fakat salyangozların en sevdiği ortamları olan kapalı yerlere serpebilirsiniz.

Nereden alınır?

Cayeux Iris Breeder - Fransa'nın başlıca kaynağı, her yıl yeni cinsler sunuyor.

The Iris Garden - İngiltere, sadece uzun iris satıyorlar. Sitelerinde birkaç akisilik var.

Iris en Provence - Fransa, 300 cins sunuyorlar.

Kelways - İngiltere, birçok değişik bitki sunuluyor.

Susen Dernekleri

Bu muhteşem bitkiler için daha çok bilgi edinmek isteyenler, Susen Dernekleri bile var. Aşağıda birkaçını listeliyorum:

American Iris Society (Amerika Susen Derneği)

British Iris Society (Britanya Susen Derneği)

Canadian Iris Society (Kanada Susen Derneği)

Iris Society of Australia (Avustralya Susen Derneği)

Some Flowers in the Neighborhood

The weather's gone cold again, just as I decided it was time to plant out my gourd seeds. There are plenty in case these rot. Yesterday I took a walk up a hill and discovered a named but unpaved dead-end road that went through some lovely wild area, and decided to share some of the photos I took there.

Hava tekrar soğumuş, ve tam su kabağı tohumlarını ektiğimde... Çürürlerse daha çok var. Dün ise hafif yağmur yağmasına rağmen mahallenin arkasındaki tepelerde bir yürüyüşe çıkıp, hiç girmediğim bir toprak yoluna girdim. Orada çektiğim güzel yaban çiçeği fotoğraflarını paylaşmaya karar verdim işte.

1. Tordylium apulum, Mediterranean hartword. This one is eaten in Greece and is known as Kafkalithra. It has a strong flavor and is usually mixed with other greens. Bu ot, Yunanistan'da "kafkalithra" olarak biliniyor, yenir. Tükçe adını bilmiyorum.

2. Probably a Stachys species. I like it but wonder what looks like in flower. Bir Stachys türü her halde, güzel buldum fakat çiçeklerini hiç bilmiyorum.

3. A Silene.



4. No idea, other than that it is in the pea familly. Baklagillerde olduğundan başka bir fikrim yok.

5. Salvia haematodes. A very common plant here; the name means "bloody" but I'm not sure what that refers to. Bu coğrafyada çok yaygın bir bitki olan Salvia haematodes'in Latince adı, "kanlı" anlamına gelmesine rağmen neyi kastettiğini bilmiyorum.

6. The colorful new shoots of Pistacia terebinthus. In the same genus as pistachios, it is used as a rootstock and produces its own small, edible fruits. The new shoots can also be pickled. Yeşil fıstıkla beraber aynı cinste olan Pistacia terebinthus, fistik ağacları için kök olarak kullanılıyor. Menengiç veya melengiç olarak da bilinen bu ağaçın yeni fideleri turşu olarak, küçük meyveleri taze yenilir, kavrularak bir tür kahve olarak da içilir.

7. A wild pea or vetch. Yabani bir bezelye veya burçak.

8. Judas trees, Cercis siliquastrum, are practically a symbol of Istanbul. A Mediterranean relative of the familiar American redbud, they are similar but bloom much more heavily, creating spectacular hot pink explosions in the woods. Here they are on a hillside above the Bosphorus. Adeta İstanbul'la özdeşleşmiş olan Erguvan ağaçlarını anlatmama gerek yok.

9. Close-up of a flowering branch of Judas tree.

10. And the fallen flowers.


11. A cinquefoil? Or? Not sure.

12. Wisterias bloom for such a short season are are so rambunctious that I'd think twice before planting one myself, but they're so beautiful for a week or so that I'm glad others have! And such a fragrance... Çok arsız olan mor salkimların öyle kısa bir çiçekleme mevsimi var ki, çok düşünerek ekerdim fakat bir iki hafta boyunca o kadar güzeldir, iyi ki diğerler ekmişler...kokuları da mest ediyor.

13. There are Cerinthe species in Turkey but this particular one is growing in my garden. The seeds, which sprout in the autumn, produce two seedlings each. They grow slowly through the winter, then explode into bloom in early spring. Once the weather gets hot, the purple fades somewhat but they are still beautiful and deserve a place in any garden. Türkiye'de benzer yabani türleri var da bu bitki bahçemde yetişiyor. Cerinthe major purpurascens. Sonbaharda fizilenen tohumlarından ikişer bitki çıkıyor. Kış boyunca yavaş yavaş büyüdükten sonra ilkbaharda fışkırıyor. Hava ısındıktan sonra çiçeklerinin mor rengi biraz solsa da her bahçede olması gereken bir bitkidir bence!

14. A view down the Bosphorus from the TEMA Foundation park. It has been developed from what was formerly the base for construction of the Fatih Sultan Mehmet bridge. It's quite a new park, but should be beautiful once the trees mature. Fatih Sultan Mehmet köprüsü'nün şantiyesinden oluşturulan TEMA Vakfı parkından bir manzara.